Cultuurhistorische waarden in het Gelderse Rivierdijk-landschap

Een rapportage opgesteld door de Rijksdienst voor de Monumentenzorg op verzoek van de provincie Gelderland. Auteurs: Drs. M.A. Kooiman en Drs. L. Prins

WAARDERING PER RIVIERGEDEELTE

ZUIDZIJDE WAAL 'De drie Waaijen', gemeente Druten

Ten oosten van Druten ligt een dijk met een opvallend groot aantal binnendijkse wielen. De meest oostelijke heten 'De drie Waaijen'. Buitendijks liggen (klei)gaten vlak tegen de dijk, die in meerderheid rond 1850 al aanwezig waren. Deze voor het rivierdijklandschap typerende elementen: de dijk, de wielen en de gaten, de binnen- en buitendijkse beplanting en de cultuur-historische waardevolle bebouwing vormen hier een fraai geheel. De omvang van de wielen laat goed zien hoe emstig dijkdoorbraken konden zijn en welke gevolgen ze konden hebben.

ZUIDZIJDE WAAL Dreumel

Ter hoogte van Dreumel is een aantal karakteristieke aspecten van het rivierdijklandschap gaafbewaard gebleven: de dijk is steil, smal en bochtig. Buitendijks liggen enkele wielen en een strang. De uiterwaarden zijn gedeeltelijk van boombegroeiing voorzien, de beplanting staat op een soort 'spekdammem'. Binnendijks is het patroon van de bebouwing aan de dijk van belang, alsmede de overgebleven ruimte tussen de dijk(woningen) en de achterliggende dorpsbebouwing. Een markant element is de als vluchtheuvel bedoelde, afgesneden Waalbocht.

MAAS Heumen - Balgoij

Aan de Maas hebben we over een grote afstand te maken met een rivier die tussen 1930 en 1940 gekanaliseerd is. Dat houdt in: een rivier met veel afgesneden bochten, een recht oeverbeloop, vaak vrij smalle uiterwaarden en gedeeltelijk oude, gedeeltelijk 20ste-eeuwse dijken. Op een aantal plaatsen vormt deze combinatie van 'oud' en 'recent' een zeer herkenbaar rivierdijklandschap. Op het traject tussen Heumen en Balgoij is dat bijvoorbeeld het geval. Karakteristiek is het buiten de dorpskernen vrijwel ontbreken van bebouwing aan de bochtige dijk. Bijna steeds er zicht op de rivier, zijn de uiterwaarden als grasland in gebruik en is ook binnendijks het grondgebruik agrarisch. Bijzonder is de geringe verkeersfunctie van de dijk die grotendeels maar halfverhard is. Karakteristieke elementen zijn de kernen van Heumen en Nederasselt gelegen aan de dijk en die van Balgoij op enige afstand daarvan.

MAAS Batenburg, Appeltern, Maasbommel

Van de dorpen langs de Maas zijn er enkele gaaf bewaard gebleven. Met name van belang vanwege de gaafheid juist langs of aan de dijk zijn Batenburg, Appeltern en Maas- bommel. Batenburg is een voormalig stadje, gelegen in een bocht van de dijk. De hoofdstraat loopt evenwijdig aan de dijk en voert buiten het dorp aan de Maas naar het vroegere veer. Bijzonder markant is het zicht vanaf de dijk, die aan de binnenkant vrijwel onbebouwd is, in de nederzetting.

Bij Appeltern ligt de situatie geheel anders: daar is van een echt, zij het klein rivierfront sprake. Op de binnenkant van de dijk staan de kerk en enkele monumentale huizen. Aan de buitenkant van de dijk scheidt een smalle uiterwaard het dorp van de rivier. Kaartvergelijking laat zien dat rond 1850 het dorp pal aan het water lag. Maasbommel is de meest dorpse nederzetting van de drie, met een van bomen voorziene dijk en tussen de beide kerken en een los bebouwingslint.

Omdat in alle drie gevallen niet van een tweezijdige bebouwde dijk sprake is, hoeft dijkversterking geen grote invloed te hebben op de bebouwing en het dorpsbeeld. Bij Batenburg is het zicht vanaf de dijk de nederzetting in van groot belang en dat hoeft door de dijkversterking niet te veranderen. Bij Appeltern en Maasbommel kunnen bij versterking aan de buitenzijde de belangrijkste waarden, die binnendijks liggen, intact blijven.